YAZININ İCADI VE TARİHSEL GELİŞİMİ
Yazmak, bilgiyi yarınlara taşımak, dünyanın geri kalanı ile paylaşmak, için en etkili, en tutarlı yol. Yazı medeniyetin başlangıç noktası kabul edilir, yazıyı ilk bulan halk; Sümer halkı ve Sümerlerin yaşadığı topraklar, dünyanın geri kalanı taş çağını yaşarken, gelişmiş şehir devletlerinin yer aldığı, medeni krallar ülkesi olarak anılıyordu.
Uruk kralının ikonografisinde çok miktarda, hayvanlarla birlikte tasvir edildiği resimler mevcuttur. Sümer kralları halkın çobanı olarak nitelenirdi. Erken Sümer yazısı oldukça ilkeldi, Sümer yazısının başlangıç ve gelişim döneminde, resimlerin, tasvirlerin, mevcut yazı sistemi ile anlatılması mümkün olmayan şeyleri anlatmak için kullanıldığı açıktır.
Sümer dilinin çivi yazısı ile yazımı çok daha eskidir ancak, M.Ö. 3200 civarında, Sümerlerin en bilinen kenti Uruk’ta, şehir devletinin vergi ve ganimet hesaplarını tutmak amacıyla bir kayıt aracı olarak kullanılmaya başlanan Sümer çivi yazısı muhasebesel amaçla bir nevi devlet vergi kayıtlarının tutulabilmesine ve takibine vesile oldu, hesaplamaların veya tarihlerin yanında, isimler ve kısa açıklamalar, insanoğlunun elinden çıkan ilk yazı prototipi ile yapılıyordu.
Uruk döneminde protokol yazımı başladı ve sonraki Erken Hanedan dönemlerinde yavaş yavaş gelişti. Sümer yazısı, tarih, edebiyat, mitoloji gibi daha karmaşık konulara dair yazı ihtiyacı doğdukça gelişti.
Kil tabletlere kama şeklinde çentikler oluşturularak yazılan çivi yazısı. Daha sonra kâtipler tarafından taş objelere de işlendi. Bu işaretlerin farklı kombinasyonları, kelimeleri oluşturmak için bir araya getirilebilecek heceleri temsil ediyordu. Çivi yazısı, sağlam bir yazma geleneği olarak 3000 yıl sürmüştür. Bu zaman zarfında Sümerler'in ardından, Akad, Asur ve Babil İmparatorlukları, içeriği ve yazım tekniğini geliştirerek, kendi dillerinin bir yazım aracı olarak çivi yazısını kullanmaya devam ettiler.
Çivi yazısının Ortaya Çıkışı ve Teknik Özellikleri
Sümer çivi yazısı bilinen en eski yazı sistemidir. Çivi yazısı semboller ve şekillerin, belirli eşyaları temsilen birer simge “token” olarak kil tabletlere baskılanması ile ilk evresini yaşamıştır. Kökenleri M.Ö. 8000'e kadar izlenebilir .
Sümerler, eşyaları temsil etmek için küçük kilden yapılmış Jeton benzeri tokenleri, mühürlü kil zarflar içinde bir arada tutarak bir nevi muhasebe ve mal kaydı tutarlardı. Örneğin bir çiftçinin 40 koyununu temsilen belirli bir şekli olan, jeton benzeri bir token, kilden yapılmış bir keseye konarak ağzı mühürlenirdi. Bu keselerin içindeki tokenlerin şekli ve adedini belli etmek için, kilden keseye konmadan önce, kesenin kil dış yüzeyine baskısı yapılırdı böyleye keseye bakan içinde hangi tokenden kaç adet olduğunu anlayabilirdi.
Zamanla, bu zarflama veya keseleme metodu yerine, dün kil tabletler üzerine, her bir nesne, ürün ya da malı temsilen standart bir şekil çizilmek suretiyle kayıt tutulmaya başlandı. Yani yazının başlangıcı bir çeşit basit matematik ve muhasebe hesabının şekle dökülmesi ile mümkün oldu. Semboller zaman içinde stilize oldu ve sonunda eksiksiz bir yazı sistemine dönüştü. Günümüze ulaşan en eski çivi yazısı metinler Uruk ve Jamdat Nasr şehirlerinde bulunmuştur, yapılış tarihleri MÖ 3.300’lü yıllara dek uzanır.
Sümer yazı Stili – Cuneiform - Glifler
'Cuneiform' adı 'kama şeklinde' anlamına gelir ve Latince cuneus'tan (kama) gelir. Bir kamış presine basılarak yapılan vuruşların görünüşüne dayanır. Bu tip semboller M.Ö. 3000 döneminde kullanılmaya başlanmıştır.
M.Ö. 2.800 civarında, Sümer gliflerinin bir kısmı, sesleri temsil etmek için kullanılmaya başlandı. Örneğin, 'ti' olarak telaffuz edilen ok sembolü, yaşam kelimesini (til) temsil etmek için kullanılmıştır. Aynı şekilde telaffuz edilen ancak farklı sözcükleri temsil eden birçok glif de vardı. Daha sonra, bir kelimenin nasıl telaffuz edildiğini, gliflerin anlamlarını nasıl ayırt edeceğini ve geliştirdiğini belirten fonetik bileşenlerin ve bir sözcüğün ait olduğu kategoride bir ipucu veren bir belirleyici sistem oluşturuldu.
Gliflerin zamanla nasıl değiştiğine dair bazı örnekler:
Sümer Çivi Yazısı Temel Özellikler
Sümer Çivi Yazısı Sistemi Tipi: semanto - fonetik - semboller, sözcükleri temsil eden bir kelimeyi ve logogramları belirten sözlü heceler, belirleyicileri temsil eden fonogramlardan oluşur.
Sümer Çivi Yazısı Yazma Yönü: değişken - erken metinler yukarıdan aşağıya doğru dikey olarak yazılmıştır, ancak yaklaşık M.Ö. 3000 civarında yönler yatay sıralarda soldan sağa doğru değişmiştir. Aynı zamanda işaretler saat yönünün tersine 90 ° döndürülmüş ve kamalardan “Cuneiform “ ile sembolize edilmeye başlanmıştır.
Sümer Çivi Yazısı Sembol sayısı: MÖ 3000 öncesi yaklaşık 1000 sembol kullanılarak yazılırken sonradan sembol sayısı azalmıştır, bulunan MÖ 2000 ‘li yıllara tarihlenen Sümer çivi yazılarında ortalama 400 sembol kullanıldığı anlaşılmıştır daha eski metinlerde yaklaşık 1.000 arasında, sonraki metinlerde 400'e.
Sümer çivi yazısında kullanılan sembollerin çoğunun çoklu telaffuzları vardı.
Hece değeri olan işaretlerin yanı sıra sözcük değeri olan ideogramlar ve belirtici işaretler olan determinativler bu yazının işleyiş biçimini oluştururlar.
Çivi Yazısı tarihe Karışıyor
MÖ 8.y.y.a gelindiğinde çivi yazısı yerini çeşitli sembollerle ifade edilen harflerden oluşan alfabetik yazıya bırakmıştı. Çivi yazısı ve antik Mezopotamya dilleri M.Ö. 1.y.y.’a kadar Mezopotamya ve civarındaki coğrafyalarda, yerel topluluklarca kullandıktan sonra tarih sahnesinden tamamen silindi.
Ölen bu eski diller ve ilk yazının ardından, yüz binlerce kil tablet ve diğer yazıtlı nesneler yaklaşık 2000 yıl boyunca okunamamıştır. 19. y.y. başlarında Mezopotamya, Anadolu ve ortadoğunun çeşitli noktalarında yapılan arkeolojik kazılara kadar çivi yazısı ve bu yazının işlendiği kil veya taş tabletler ya toprak altındaydı ya da bölge insanları için bir anlam ifade etmiyordu,
Eski yazıların deşifresi paleografinin gelişmesi ile mümkün oldu. İran’ın Kermanşah bölgesinde Bisutin dağı eteklerinde, MÖ 500’lü yıllarda kayalara kazınmış, Pers kralı Darius icraatlarının anlatıldığı Elamca, Babilce ve Eski Persçe çivi yazılarının önemli bir bölümü, İngiliz asker kaşif ve oryantalist, Henry Creswicke Rawlinson tarafından 1835 – 1846 yılları arasında gerçekleştirdiği uzun çalışmalar sonucunda mümkün oldu. Rawlinson’un çevirileri sonraki dönemde, Ur kentinde bulunan Sümer çivi yazısı tabletlerin çözülmesi için faydalı olmuştur.
Hiyeroglifler - Mısır yazısı
Hiyeroglif, resim ve glif kelimelerinin hepsi antik resim yazımına işaret eder. Hiyeroglif kelimesi iki eski Yunanca kelimenin birleşiminden oluşur: Mısırlıların eski kutsal yazılarını tarif eden hieros (kutsal) + glyphe (oyma). Hiyeroglif tipi yazı kullanılan tek yer Mısır toprakları değildir. Amerika kıtasında Maya ve Aztekler, ayrıca Anadolu’da Hitit ve Luvi hiyeroglifleri, Mısır hiyerogliflerine benzer yazı stilleridir.
Hiyeroglifler, sesleri veya anlamları temsil etmek için hayvan veya nesnelerin resimlerinin belirli bir sistem dahilinde kullanılmasıdır. Hierogliflerdeki temsili şekiller, bir harf, bir hece veya tek başına bir kavramı ifade etmek üzere kullanılabilir.
Hiyerogliflerin Mısır’da ilk kullanımının çok daha eskilere dayandığı sanılmakla birlikte MÖ 3200 tunç çağı dönemi, hiyeroglif kullanımına dair buluntular mevcuttur.
Alfabenin İcadı
Alfabe icat edilmeden önce, erken yazma sistemleri, hiyeroglif olarak bilinen piktografik sembollere ya da bir kalıbın yumuşak kil içine preslenmesiyle üretilen çivi biçimindeki takozlara dayanıyordu. Bu metotlar, her bir kelimeyi tanımlamak için çok sayıda sembol gerektirdiğinden, okuma yazma öğrenilmesi oldukça zor ve karmaşık, sadece belirli zümrelerin ulaşabildiği bir haktı.
MÖ 2. Binli yılların başlarında(tahminen MÖ 1850 ve 1700 yıllar), Semitik halkların bir kısmı, dillerinin seslerini temsil etmek için Mısır hiyerogliflerinin bir alt kümesini uyarlamıştır. Bu Proto-Sinaitik betik genellikle, tekil harfler (ünlüler çıkarılmamış) için özgün sembollerin kullanıldığı ilk alfabetik yazı sistemi olarak kabul edilir.
Fenike Alfabesi
M.Ö. 10. y.y.da bugünkü Lübnan, İsrail ve Suriye’nin kıyı şeridinde ticaret kolonileri kuran fenikeliler 8. yüzyılda Fenike alfabesini Yunanistan ve Anadolu’nun ege kıyılarına taşıdı. Burada Yunan dilini kaydetmek için rafine edildi ve geliştirildi. Yunanca’nın yazımına adaptasyon sürecinde bazı Fenike karakterleri tutuldu ancak bazıları kaldırıldı, ancak en önemli yenilik, ünlüleri temsil edecek harflerin kullanılmasıydı.
M.Ö.9. yüzyıldan başlayarak Fenike alfabesinin (Yunan , Eski İtalik , Anadolu ve Paleostan alfabesi gibi) uyarlamaları Akdeniz'e kıyısı olan coğrafyalarda çok başarılı oldu.
Yunan Alfabesi ve Yazının Soldan Sağa Yazılmaya Başlanması
Yunan dili Fenikelilerden yazının ilk öğrenildiği ve kendi dillerine adapte edildiği dönemde Yunan harfleri sağa veya sola bakar şekilde yazılarak her iki yöne doğru yazılabiliyordu. Örneğin sağdan sola yazılarak başlanan bir satır bittiğinde son kelimenin ardından alt satıra geçiliyor bu kez harfler sola bakacak şekilde çevrilerek yazı bu satırda soldan sağa devam ediyordu. Alt satıra indiğinde yine aynı mantıkla yön değiştiriyordu.
Bu şekilde yazan veya okuyan kişi, son yazdığı harfin hemen alt hizasında diğer satırı takip ederek okumaya veya yazmaya devam edebiliyordu. Bu yazım sistemi göz takibi açısından pratik gözükse de zaman içerisinde Yunanlılar sadece soldan sağa yazmaya başladılar.
MÖ 5. yüzyıla gelindiğinde, yön, bugün kullanıldığı gibi, soldan sağa okunacak şekilde yerleşmiştir. Zamanla, Yunan alfabesi, Avrupa'ya yayılan Latin ve modern Rus alfabesinin öncüsü olan Kiril alfabesi de dahil olmak üzere birçok başka alfabenin oluşmasına katkıda bulundu.
Aramice, İbranice, Arapça gibi Ortadoğu dilleri sağdan sola yazılır. Tüm bu diller, ilk yazı olan Sümer çivi yazısı ve onun devamı olan Elamca, Babil’ce gibi dillerin, kil ve taş tabletlere, sol el ile kamış veya çivi gibi sivri uçlu nesnelerin sağ elde ise çekiç tutularak yazılması işlemi, sağdan sola daha rahat ilerlenmesine imkan tanıyordu. Bu noktada kullanım faydası ve yazının yaratıldığı bölgede benimsenmiş köklü gelenek, Ortadoğu’da şekillenen dillerin aynı şekilde sağdan sola yazılmasına sebep oldu.
Diğer yandan, Hintlilerden öğrenilen rakamlar, Ortadoğu toplumlarında başlangıçtan bu yana soldan sağa yazılır. Rakamların yazım yönünde değişikliğe gidilmemesi, farklı bir coğrafyadan ithal edilen ve olduğu gibi kabul edilen bir sistemi, yazın sistemiyle ters olsa da devam ettirdiklerini gösteriyor.
Çivi Yazısı Nasıl Çözüldü - Pers Behistun Yazıtı
Behistun Yazıtı, Behistun “Behçet” Dağı'nın bir yamacında uçurum kıyısında bir yükseklikte kayalara kazınmış bir gravürdür (antik çağda "tanrıların yaşadığı yer" anlamındadır). Bu yazıt üç dilde yazılmış olması ve çeviri yapılabilen ilk çivi yazısı olması sebebiyle, günümüze ulaşmış en önemli çivi yazılarından biridir.
Çivi yazısının çözülmesine yardımcı olmanın yanı sıra, Behistun Yazıtı'nın bir başka önemi de, Achaemenids tarafından belirli bir tarihi olayı belgeleyen tek bilinen anıtsal metin olmasıdır.
Behistun Yazıtı Behistun Dağı'nda, İran'ın batısındaki Kermanshah bölgesinde, ovadan 60 metre (196 ft) yukarıda yer almaktadır. Yazıtın yüksekliği 15 metre (49 ft) ve genişliği 25 metre (82 ft) olacak şekilde ölçüldü ve MÖ 521 yılında Achaemenid kralı Darius I tarafından yaptırıldığı belirlendi.
Hiyeroglif Yazısı Nasıl Çözüldü - Rosetta Taşı
1799′da Mısırın Kahire şehrinin kuzeyinde, Reşad “Rosetta” bölgesinde, üzerinde aynı metnin hem hiyeroglif, hem demotik hem de Eski Yunanca ile yazılı olduğu 1 metre eninde ve 70cm genişliğinde bir taş tabaka bulundu. O güne dek hiyeroglif ve demotik yazıları çözülememişti. Taş üzerindeki Eski Yunanca metin ile diğer iki metinin içeriğinin aynı olması, Eski Yunanca kelimelerin eşlerinin diğer iki metinde tespit edilerek hiyeroglifin çözülmesi yönünde umut verdi.
MÖ 196′dan kalma taş 1802’de İngiltere Londra’da bulunan British Museum’a getirildi. Fransız dilbilimci Jean-Francois Champollion 1822 yılında, eski Yunanca metin ile karşılaştırma yaparak.
Bazı kelimeleri deşifre etti. Eski Mısır Kıpti dilinden de yararlanarak, Hiyeroglif işaretlerin bir kısmının harf, bir kısmının hece ve bir kısmının sözcüklere karşılık geldiğini tespit etti. Champollion bu çalışmanın ardından bir hiyeroglif sözlüğü hazırladı.
Tartaria Tabletleri
1961'de, arkeolog Nicolae Vlassa, tarafından, Romanya’da bulunan bu kil tabletler MÖ 5500 yılından kalmadır. Arkeoloji çevreleri bu tabletlerin üzerindeki şekilleri bir takım dini semboller, piktogram ve rastgele oluşturulmuş şekiller olarak nitelerken. Sınırlı bir kesim bu tabletler üzerindeki işaretlemelerin en ilkel yazıya dair sistematik sembolleri ifade ettiğini iddia etmektedir.
Tabletlerin her biri yaklaşık 6 cm civarındadır, iki adedi dikdörtgen, bir adedi ise daire şeklindedir.
Tabletlerden iki adedinin yaklaşık orta kısmında delik mevcuttur. Bu tabletlerin bulunduğu noktada, 26 adet kil ve taş figür ile kabuktan yapılma bilezikler ve beraberinde insan kemikleri bulunmuştur. Buluntular, aslında bu tabletlerin bir kurban veya cenaze ritüelinde kullanılmak üzere sembolik anlamlar, dini ritüeller veya takı benzeri bir vazife görmek üzere yapılmış olabileceği yönündedir.
Tabletlerdeki şekillerin erken bir yazı biçimi olduğu iddiası dört varsayım üzerine kurulmuştur:
- İlk olarak, semboller adeta bir satıra hizalanmış gibi çizilmiştir.
- İkincisi, her karakterin belirli ve tek bir sembolle ifade edildiği görülmektedir..
- Üçüncüsü, binlerce yıl sonra Tuna medeniyetine ait yazılarda kullanılmış standart şekiller bu tabletlerde de mevcuttur.
- Dördüncü olarak, semboller diğer arkaik yazma sistemlerine benzer doğrusal bir şekil oluşturur.
Orhun yazıtları (Göktürk Kitabeleri)
En eski Türk yazılı eserleri olan Orhun yazıtlarını içeren 3 dikili taş 1889'da Orhon Nehri'nin kuzey Moğolistan vadisinde keşfedildi. 1893'te Danimarkalı filolog Vilhelm Thomsen tarafından deşifre edildi.
Anıtlardan ilki 720-725 yılları arasında Bilge Kağan tarafından dikilmiştir. İkincisi yine Bilge Kağan tarafından, ağabeyi Kül Tigin adına 732 yılında dikilmiştir. Üçüncüsü ise Bilge Kağan’ın ölümünden bir yıl sonra 735 yılında, oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmişitir.
Orhun yazıtları, Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Göktürk alfabesi 38 harften oluşur. Yatay düzlemde sağdan sola, dikey düzlemde aşağıdan yukarıya okunur.
Moğolistan'daki Orhun Vadisi 2004 yılında UNESCO dünya kültür mirasına dahil edildi.
YORUMLAR