HALININ TARİHÇESİ VE DÜNYANIN EN ESKİ HALISI

Halının Tarihçesi

Halı yapım sanatı, günümüzde İran, Hindistan, Türkiye, Çin gibi ülkelerle anılsa da muhtemelen Pers diyarı ile paralel dönemde, Kuzey Asya ve Orta Asya'nın ovalarında gelişti. 

Göçmenler, soğuk kışlardan kürklerin yanısıra çadırlarının zemini örtecek ve duvarlarını süslemek üzere, koyun ve keçi tüyünden dokunarak elde edilen halı ve kilimleri, koyun derisi kaplamalardan daha kolay işlenebilmesi sebebiyle tercih ettiler ve geliştirdiler. 

Aynı zamanda halı ve kilimler, motifli dokunabildiği için çadırları için süs işlevi de görüyordu. Dokuma için gerekli ipler, çözgü ve hav, keçi sürülerinden ve koyun sürülerinden sağlanıyordu.

Tezgahlar, en basit haliyle, yere sabitlenmiş ve aralarında çözgü sabitlenmiş iki ahşaptan yapılmıştır. Günümüzde göçebeler tarafından halen kullanılmakta olan bu yatay tezgâhlar, kolayca katlanabilmeleri ve bir sonraki kamp alanına taşınabilmeleri avantajına sahiptir.

Bu erken halılardaki desenler geometrik veya eğrisel motiflerden oluşuyordu. Hayvan şekillerinin kullanımı da bölgesel olarak gözleniyordu.

Halı nedir?

Halı, zeminin belirli bir alanını kaplamak veya duvara asılarak kullanılmak üzere, dokuma tezgahında, dokuma iplerinin farklı yoğumluklarla düğümlenerek birleştirilmesi ve reçine içeren katkı maddeleri ile renklendirilen dokuma bir kumaştır.

Antika Halı nedir

Bir halının antika kapsamına girmesi için en az 80 yaşında olması ve bir el tezgahında, el emeği ve doğal ipliklerle, kök boyalar kullanılarak imal edilmiş olması gerekir.

Halı Nasıl Yapılır

Bir halı oluşturma süreci:

Halı örgüsü, halı tezgahında, yün, pamuk veya ipekten ilmik bağlayarak oluşturulan küçük kumaş şeritlerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulur. Halı yapım tekniğinin temel mantığı binlerce yıldır değişmemiştir.

Halının dikey iplikleri çözgü olarak adlandırılır ve yatay çizgiler atkı olarak adlandırılır . Bütün antik kilim ve halılar el yapımı ürünler olmakla birlikte günümüzde makine yapımı halıların üretimi ve kullanımı, ekonomik olmaları sebebiyle daha yaygındır. (www.uztarih.com)

En Eski Halı - Pazyryk halısı

Tarihçiler, 9000 yıl önce bükülebilecek ve dokunabilecek saç ve yün için kesilen keçiler ve koyunlar gibi hayvanların kanıtlarını buldular . En basit haliyle halı ve kilimlerin 4.000-5.000 yıl önce batı Asya'da geliştiği düşünülmektedir.

Keşfedilen en eski halı , 1949 yılında Sibirya’da Altay dağlarında Pazyryk bölgesinde bir mezar höyüğünde bulunan Pazyryk halısıdır . Uzmanlar, M.Ö. 5. yüzyıla tarihlenen M.Ö. Pazyryk halısı, yoğun simetrik çift ​​düğümlü yığınlarda zengin renklere sahiptir .

Yaklaşık 2500 yıllık halı, gelişmiş dokuma teknikleri ve sofistike tasarımı, halı dokuma sanatının MÖ 5. yy'dan çok daha önce başladığını kabul etmemizi gerektirir. Bugün halı, Leningrad, Rusya'daki Hermitage Müzesi'nde sergilenmektedir.

Pazyryk halısı, Gorny-Altay halısı olarak da bilinir. 183cm x 200cm boyutlarındaki halı m2 başına yaklaşık 360 000 knot düğüm yoğunluğuna sahiptir. Pazyryk halısı bugün mağazalarda görülen halıların çoğundan daha yüksek düğüm yoğunluğuna sahiptir. Desen çok enteresan, halının ortasında bir şerit motif yer alır, bir sonraki kademede geyikler ve sonraki kademede atlar üzerindeki savaşçı desenleri yer almaktadır.

Tasarım ve teknik karmaşıklığı nedeniyle, bazı araştırmacılar Pazyryk halısının antik göçebe halıların bir ürünü olduğundan şüphe ediyorlar. Atlı friz ve çiçek desenleri, antik Pers sanatında yer alırdı. Persepolis antik kentinden günümüze kalan kabartmalarda, pazyryk halısındaki desenlerle çok benzemektedir.

Ancak halının menşei konusunda, halıdaki yün ve boyalar belirleyicidir. Yün, açıkça yerel olan Pazyryk'deki diğer mezarlarda bulunan koyun derisi postlarının yünü ile aynıdır. Halıdaki kırmızı boya, böceklerden elde edilen lak veya kermesik asitten yapılır. Bu halıda kullanılan özel lak türü Baltık bölgesi veya Polonya kökenlidir.

Bu boya, Doğu Avrupa'dan Yüksek Altay'a kadar uzanan bir coğrafyada hareket halinde olan Avrasya göçebeleri için, güneyde bulunan antik Perslere göre daha kolay temin edilebilecek bir malzemeydi. Bu nedenle, Pazyryk halısının tasarımının, Pers etkisi gibi, uzak bölgelerin kozmopolit etkilerini yansıtmasına rağmen, bulunduğu coğrafyada yaşamış olan göçebe halklar tarafından yerel olarak dokunması daha kuvvetli bir ihtimaldir.

İran Halıları ve Fars Dokuma Kültürü

Fars kilim dokumacılığı  Bu erken döneme ait hiçbir Pers halısı günümüze ulaşamamış olmasına rağmen, dört-beşbin yıllık bir tarihe dayandığı tahmin edilmektedir.

Sibirya, Altay dağlarında Pazyryk'de bulunan 2500 yıllık höyük mezarlardan çıkan Pazyryk halıları, Persepolis antik kentinde Pers sarayı rölyefleri, figüratif tasvirler ve süs tasarımlarıyla birebir benzerdir. 

Başlangıçta Pers bölgesinden getirildiği düşünülen halılardaki renk hammaddelerinin baltık ülkelerinden geldiği ve daha basit ve yerel motiflerle yapılmış ve aynı teknikle üretilmiş farkı Pazyryk halılarının bulunması ile uzmanlar, bunların Pers üretimi olmasa da, kullanılan motiflerde bir etkileşim olduğunu kabul etmişlerdir.

Fars geleneksel klasik halı üretimi, 15.yüzyılda  başlar. Bu eserler , özellikle minyatür resim ve çoğunlukla geometrik desenler taşımaktadır.

Safevî döneminde üretilen halılar zarif, detaycı kıvrımlı geometrik desenler veya çiçek tasarımlarıyla son derece ustaca üretilmişti. Safevi halıları , İslam dünyasının tümünü etkilemiş, sonraki yüzyıllarda Anadolu, Hindistan ve Moğolistan dahil çok geniş bir coğrafyadaki halı dokumalarında etkilerini göstermiştir.

Daha net ifade etmek gerekirse 1501-1736 arası Safevi hükümdarlığının Kraliyet destekli atölyeler kurması sayesinde, halı dokumacılığı hem üretim hem de zanaatkarlığın profesyonel çizgilere ulaştığı, dönemin en iyi dokuma tezgahlarında, en iyi dokumacıların, usta çırak ilişkisiyle değerli zanaatkarlar yetiştirdiği, daha önce de belirtildiği gibi Halıcılığın Altın çağı  olarak anılacaktır bir dönemdi. Pers Safevi hanedanlığı dünyanın gördüğü en güzel halıların üretildiği bir ülkeydi.

Günümüzde, 16. Ve 17. Yüzyıl Fars halıları  en nadide, iyi korunmuş parçalarının rekor fiyatlara satıldığı  müzayedelere ve milyonlarca ziyaretçinin gezdiği müzelerin ziyaretçileri cezbeden parçaları olarak sergilenmektedir.  2013 yılında Washington, DC'deki Corcoran Sanat Galerisi tarafından Sotheby's müzayede evi aracılığıyla 33,7 milyon USD’ye satılan 17. yüzyıl Kirman İran halısı, bugüne kadar satışı gerçekleşen en pahalı halıdır. 

Bu dönemde, İran’da üretilmiş oryantal halılar, günümüzde pek çok Avrupa müzesinde ve koleksiyonerlerin sergilerinde sergilenmektedir.

Dörtyüz, beşyüz yıllık bir geçmişten bahsetmemize rağmen, dokumasında kullanılan ipliklerin zamana karşı, örneğin mobilyalar gibi dayanıklı olmaması ve zeminde kullanılmalarından dolayı, örneğin yağlı boya tablolara göre daha çok yıpranmalarından dolayı, Safevi halılarından günümüze çok azı kalmıştır. Avrupa müzelerindeki halıların pek çoğu 18. Ve 19. y.y. Batı emperyalizminin ortadoğuda gerçekleştirdiği kültürel ve tarihi eserlerin kaçırılması ile gerçekleşmiştir. (www.uztarih.com)

El Dokuması Türk Halıları

En eski Türk halıları 13. Yüzyıldan kalmadır. Anadolu’da halı dokumacılığının özellikle orta Anadolu’da, Konya, Kayseri ve Ankara bölgelerinde geliştiği ve bu bölge halılarının isim yaptığı söylenebilir. 16. ve 17. Yüzyıl sonrası Türk halılarında ciddi Fars etkisi görülür, kalite, teknik ve stil bakımından İran halılarıyla aynı standartta bir dokuma kültüründen söz edilebilir.

Türk halıları yün, pamuk ve ipekden örneklere sahiptir. Ghiordes düğüm veya Türkbaff olarak da adlandırılan bir Türk düğümü ile bağlanır . Yaygın olarak geometrik desenler kullanılmıştır.

Jerevan, Kayseri, Mekri, Hereke, Ghiordes, Kula, Oushak, Yahyali, Yagcibedir halıları Orta Anadolunun ismi bilinen yöresel halılarıdır.

El Yapımı Halıların Kimlik Tespiti nasıl Yapılır

El yapımı halı, yapıldığı coğrafya ve halıyı dokuyan etnik grupla kimliklendirilir. Fars halıları, Safevi halıları vb gibi. Halıda dokunan geleneksel motifler ve renklendirmek için kullanılan malzemeler, halının hangi bölgede yapıldığını ve dönemi hakkında ipuçları verir. 

Farklı kültürlerin ve farklı coğrafyada yaşayan halkların birbirinden etkilenmesi ve halı dokuma stili ve motiflerini bazen birebir kopyalandığı da görülür.

En çok bilinen ve kıymetli kabul edilen el dokuması halılar; Fars, Afgan, Pakistan, Baluchi, Türkmenistan, Kafkas, Hint, Tibet, Türk, Çin, Doğu Türkistan, halılarıdır.

El dokuması halıların batı kültüründeki değeri, hiç şüphesiz fars halılarından gelmektedir. 

Doğu (Oriental) Menşeli Halı Değer Piramidi 

Geleneksel el dokuması halılar altı katmanlı bir piramit şeklinde, tarihsel dönemler temel alınarak uluslararası kabul gören bir değer piramiti oluşturulmuştur.

Seviye 1. Müze Kalitesi :13.-18. Yüzyıl Dönemi Halıları

Bu halı grubunda yer alan halılar arasında en değerlileri, 16. Ve 17. Yüzyıl, Safevi döneminden kalma Fars halılarıdır. Şu ana kadar satışı gerçekleşmiş en pahalı halı, 2013’te 33,7 milyon USD’ye satışı gerçekleşen 17. Yüzyıl Kirman Fars halısıdır

Seviye 2. Yüksek Koleksiyon Değerine Sahip Halılar

Daha çok 1800 – 1875 arası dönemde üretilmiş, üretildiği bölgenin halı dokuma sanatının en iyi örneklerinden olan ve iyi korunmuş halılar bu gruba girer.

Seviye 3. Eksper Ayarında Halılar

1875-1910 arasında üretilmiş. Dokuma tekniği ve renk kalitesi ile çağdaşlarından ayrılan, estetik ve teknik açıdan kendi döneminin en iyileri kabul edilen halılar bu sınıfa girer.

Seviye 4. Yüksek Dekoratif Değere Sahip Halılar

1900 – 1925 arası üretilen halılar, içinde bulunduğumuz tarih itibarı ile antika kabul edilen en yeni halı sınıfıdır. Bu dönemde dünya genelinde dokuma tezgahları hem büyümüş hem de artmıştır.

Seviye 5. Dekoratif Oriental Halılar

1920 – 1970 arasında halı tezgahlarından çıkan halılarda geçmişe göre hem malzeme hem de işçilik kalitesinde düşüş görülür. İplik kalitesi, kimyasal boya kullanımı ve zanaatkarlığın niteliksiz işgücü ile yer değiştirdiği tezgahlardan çıkan halılar yine de el yapımı halılar olarak düşük fiyat segmentinde kabul görüyordu.

Seviye 6. – Röprodüksiyon Halılar

1960 Sonrası geleneksel Fars halıları ile benzer desenlerde ve halıcılıkta ünlü yöre isimleri markalaştırılarak, Çin, Hindistan, Pakistan, Mısır ve Türkiye gibi ülkelerde röprodüksiyon halılar üretilmeye başlandı. Bu halıların orjinalleriyle kültürel ve jeopolitik bağları olmasa da yüksek adetli satışlar ile bir ekonomik değer ifade etmektedir. (www.uztarih.com)